Działalność gospodarcza prowadzona przez przedsiębiorstwa następuje w wyniku realizacji procesów rzeczowych i finansowych. Wyrazem procesów rzeczowych jest strumień dóbr lub usług, a procesów ekonomiczno-finansowych – strumień pieniężny. Procesy te wzajemnie się warunkują, ale mogą także wzajemnie się ograniczać. Do podjęcia procesów rzeczowych niezbędne są środki produkcji. Zaopatrzenie przedsiębiorstwa w te środki wymaga poniesienia wydatków finansowych. Stąd istnieje potrzeba określenia wysokości kapitału i pozyskania go w celu sfinansowania zaplanowanych procesów rzeczowych[1]. A zatem przedsiębiorstwa do wykonania swoich zadań potrzebują kapitału w określonej wysokości do sfinansowania wydatków bieżących i rozwojowych. Owe wydatki mogą być pokrywane kapitałem własnym lub obcym. W zależności od formy prawnej przedsiębiorstwa kapitał własny wnoszony jest do niego w różny sposób. Kapitał obcy natomiast może być pozyskiwany i z różnych źródeł i w różnej formie w zasadzie bez względu na formę prawną (choć w rzeczywistości forma ta ma spore znaczenie).
Zarówno kapitał własny, jak i obcy, stanowiący źródło finansowania majątku przedsiębiorstwa, posiada wady i zalety. Pozytywne i negatywne cechy kapitału własnego i obcego rozpatrywane będą z punktu widzenia przedsiębiorstwa pozyskującego kapitał. Podstawowe zalety kapitału własnego polegają na tym, że:
- jest stabilnym źródłem finansowania działalności przedsiębiorstwa,
- jego pozyskanie nie pociąga za sobą obligatoryjnych odsetek, jak w przypadku kredytu lub pożyczki,
- wpływa na zwiększenie płynności finansowej przedsiębiorstwa,
- stanowi pewną bazę gwarancyjną dla wierzycieli,
- kapitał angażowany na czas nieokreślony, stanowi podstawę do powstania stosunków własnościowych,
- ze stosunków własnościowych z kolei wynika prawo do udziału w podziale zysku.
W większości form prawnych przedsiębiorstw wniesiony kapitał jako własny nie podlega zwrotowi w okresie funkcjonowania przedsiębiorstwa. Stanowi on nie tylko trwałą podstawę jego finansowania, ale także informację dla wierzycieli co do wysokości bazy gwarancyjnej w przypadku wystąpienia w przedsiębiorstwie strat. Od wniesionego kapitału własnego nie przysługują odsetki, lecz prawo do udziału w podziale zysku. Ta cecha kapitału własnego ma szczególny walor wtedy, gdy przedsiębiorstwo znajduje się w trudnej lub nawet kryzysowej sytuacji finansowej. Wówczas przedsiębiorstwo ma z reguły kłopoty z pozyskaniem środków obcych i w znacznym stopniu finansuje swoją działalność funduszami własnymi. W takiej sytuacji istnieje możliwość nie tylko rezygnacji przez pewien czas przez właścicieli z wypłat z zysku, ale także dokonania wpłat. Tego rodzaju przedsięwzięcia mogą mieć istotny wpływ na utrzymanie płynności finansowej przedsiębiorstwa, a nawet dalsze jego funkcjonowanie.
Główną zaś wadą kapitału własnego jest to, że nie zawsze przynosi on korzyść, zwłaszcza w sytuacji występowania w przedsiębiorstwie strat. W zależności od formy prawnej przedsiębiorstwa i warunków umowy, współwłaściciel uczestniczy lub nie w jego stratach. W przypadku przedsiębiorstwa jednoosobowego straty pokrywa sam właściciel, natomiast w spółkach kapitałowych, natomiast w spółkach kapitałowych udział w finansowaniu strat ogranicza się do wysokości udziału lub wartości posiadanych akcji. Istotne jest jednak to, że straty uszczuplają kapitał własny.
Na tle cech kapitału własnego, kapitał obcy wyróżnia się między innymi następującymi zaletami:
- stanowi elastyczne źródło finansowania,
- umożliwia podjęcie i realizację przedsięwzięć przekraczających własne możliwości finansowe przedsiębiorstwa,
- jego wykorzystanie może wpływać na obniżenie obciążeń podatkowych oraz na wzrost rentowności kapitału akcyjnego (zakładowego),
- wierzyciel z reguły nie ma prawa głosu przy podejmowaniu decyzji w przedsiębiorstwie.
W praktyce większość przedsiębiorstw do pokrywania swoich wydatków pieniężnych bieżących i rozwojowych używa kapitału obcego. W przedsiębiorstwach funkcjonujących bez większych zakłóceń ze spłatą jednych zobowiązań łączy się zaciąganie innych. Zatem przedsiębiorstwo wykazujące wymaganą zdolność kredytową, dostateczną płynność finansową, oraz uznane jako solidny dłużnik, nie powinno mieć problemów z uzyskaniem kapitału obcego. W takiej sytuacji kapitał obcy jest dogodnym źródłem finansowania i w związku z tym występuje z reguły stale w przedsiębiorstwie. Zmienia się jego wysokość i struktura. W wielu przypadkach może nastąpić tzw. refinansowanie kredytów. Polega ono na tym, że dokonuje się spłaty zobowiązań zaciągniętymi, nowymi kredytami.
Ważną cechą kapitału obcego jest to, że mimo braku środków własnych przedsiębiorstwo może podejmować działalność na szerszą skalę. Praktycznie jest więc stosowana jedna z przesłanek występowania kredytu. Angażowanie kapitału obcego może być korzystne również z punktu widzenia obciążeń podatkowych. Jeśli odsetki od kapitału obcego są zaliczane do kosztów uzyskania przychodów, to zmniejszając podstawę opodatkowania obniżają kwotę podatku dochodowego. Inaczej wygląda sytuacja, gdy działalność jest finansowana jest kapitałem własnym. Wtedy właściciel od wniesionego kapitału nie otrzymuje odsetek, lecz uczestniczy w podziale zysku. Jeśli udział w zysku potraktować jako zapłatę (koszt) za wniesiony kapitał, to owa zapłata podlega opodatkowaniu w ramach obciążeń zysku podatkiem dochodowym. Kapitał obcy przyczynia się także do spożytkowania tzw. efektu dźwigni finansowej (ekonomicznej). Pozytywny efekt dźwigni oznaczał będzie wzrost rentowności (zyskowności) kapitału własnego w wyniku angażowania kapitału obcego. Wreszcie przedsiębiorstwa, które nie mają trudności finansowych z tytułu zadłużenia, same decydują zarówno w sprawach bieżących, jak i rozwojowych.
Niektóre negatywne skutki angażowania kapitału obcego polegają na tym, że:
- kapitał obcy oddawany jest do dyspozycji danego przedsiębiorstwa na określony czas, po którym podlega zwrotowi,
- wierzyciel ma prawo do odsetek,
- uzyskanie kapitału obcego często wymaga zabezpieczenia bądź gwarancji,
- w warunkach inflacji wierzyciele mogą żądać dodatkowych gwarancji, zapewniających realną wartość pożyczonego kapitału,
- wraz ze wzrostem zadłużania się przedsiębiorstwa rośnie z reguły koszt kapitału obcego,
- wysoki stopień zadłużenia może prowadzić do przyznania pewnych uprawnień wierzycielowi,
- w przypadku likwidacji przedsiębiorstwa wierzyciele zaspokajani są przed właścicielami.
Kapitał obcy podlega spłacie w terminach uzgodnionych z wierzycielem. Musi on być zwrócony w terminie wraz z odsetkami, niezależnie od sytuacji finansowej przedsiębiorstwa. Wierzyciel może, ale nie musi uwzględniać trudności finansowych dłużnika. Dlatego najczęściej, niezależnie od tego, czy dłużnik osiąga zysk, czy wykazuje stratę oczekuje zwrotu kapitału wraz z należnymi odsetkami. Wierzyciel, którym najczęściej jest bank, udziela kredytu lub pożyczki na podstawie szczegółowej analizy wniosku kredytowego lub pożyczkowego oraz innych wymaganych dokumentów, w szczególności bilansu. Niezależnie od danych zawartych w tych dokumentach wierzyciel zapewnia sobie gwarancje umożliwiające mu odzyskanie w całości lub części pożyczonego kapitału. Ponadto wierzyciel może żądać zabezpieczenia dla pożyczonego kapitału przewidzianego prawem cywilnym i wekslowym. W warunkach wysokiej inflacji wierzyciel może żądać dodatkowych gwarancji, które uchronią go przed utratą realnej wartości pożyczonego kapitału. Gwarancje te mogą się wyrażać w przyznaniu wierzycielowi praw do zamiany długu na udziały kapitałowe. Negatywną cechą kapitału obcego jest wzrost ceny kapitału w miarę wzrostu zadłużania się przedsiębiorstwa. Im wyższy współczynnik długu, tym większe ryzyko działalności, które z kolei wpływa na koszt kapitału obcego. Rosnący koszt kapitału obcego zmniejsza pozytywny efekt dźwigni finansowej. Zbyt duży udział kapitału obcego w finansowaniu działalności przedsiębiorstwa może prowadzić do uzyskania przez wierzyciela pewnych uprawnień. Ich zakres zależy od stopnia zadłużenia przedsiębiorstwa, uzyskiwanej przez nie rentowności i poziomu ryzyka związanego z pożyczonym kapitałem. Im wyższy stopień zadłużenia, im większa suma pożyczonego kapitału, im większe ryzyko i im niższa rentowność kapitału ogółem, tym większe uprawnienia może uzyskać wierzyciel. Mogą one polegać na przyznaniu wierzycielowi prawa do wglądu w sytuację finansową przedsiębiorstwa, a w skrajnych przypadkach na delegowaniu osób wyznaczonych przez wierzyciela do organów kierowania przedsiębiorstwem lub jego kontroli. W porównaniu z podmiotem wnoszącym wkład lub udział, wierzyciel znajduje się w sytuacji uprzywilejowanej w przypadku upadku i likwidacji przedsiębiorstwa. Roszczenia wierzycieli są regulowane przed roszczeniami współwłaścicieli. I ten fakt można uznać za pozytywną cechę kapitału obcego, o ile majątek likwidowanego przedsiębiorstwa wystarcza na uregulowanie zobowiązań wobec budżetu i na zaspokojenie wierzycieli.
Angażowany w przedsiębiorstwach kapitał pełni określone funkcje. Kapitałowi własnemu przypisuje się pełnienie funkcji gwarancyjnej i roboczej, a obcemu tylko funkcję roboczą. Należy tu jednak zaznaczyć, że różna jest odpowiedzialność poszczególnych form prawnych przedsiębiorstw wobec wierzycieli. Stąd funkcję gwarancyjną kapitału należałoby rozważać w odniesieniu do przedsiębiorstw, które mają odrębną od współwłaścicieli osobowość prawną. Taką odrębność posiadają spółki kapitałowe. W tych spółkach funkcję gwarancyjną powinien spełniać kapitał akcyjny bądź zakładowy[2].
Ponieważ kapitał akcyjny (zakładowy) wykazywany jest w pasywach bilansu przedsiębiorstwa, to można zakładać, ze pełni on wobec wierzycieli funkcję gwarancyjną. Z reguły kapitał ten poza szczególnymi przypadkami, to jest, gdy następuje jego obniżenie i umorzenie akcji, nie może ulegać zmniejszeniu. Oznacza to, że abstrahując od tych dwóch przypadków, wypłaty na rzecz akcjonariuszy lub wspólników mogą wystąpić z tytułu wypłaty dywidendy. Istnieje jednak niebezpieczeństwo, że kapitał akcyjny obniży się z innych powodów niż wypłaty na rzecz akcjonariuszy.
Funkcję roboczą pełnią kapitały: własny i obcy. Polega ona na tym, że kapitał stanowi źródło finansowania podejmowanych przez przedsiębiorstwo zadań, których rezultatem powinna być nadwyżka przychodów nad kosztami. Zaangażowany kapitał „pracuje”. Przynosząc korzyści zarówno przedsiębiorstwu, jak i wierzycielowi. Ponieważ kapitał obcy odstępowany jest na konkretnych warunkach (chodzi tu głównie o stopę procentową uwzględniającą ryzyko) i okres angażowania kapitału oraz formę zabezpieczenia), to pożyczkobiorcy posługują się powierzonym kapitałem jak własnym. Jeżeli zgodzimy się z takim stwierdzeniem, to można powiedzieć, że przynajmniej część kapitału obcego angażowanego w przedsiębiorstwie stanowi ponownie, jak kapitał własny, stabilne źródło finansowania. Z punktu widzenia strategii finansowania przedsiębiorstwa, ważne znaczenie ma określenie tych źródeł. One z kolei są istotnym czynnikiem zachowania w przedsiębiorstwie ogólnej równowagi i płynności finansowej oraz ograniczania ryzyka. Ponadto ważne znaczenie dla utrzymania równowagi i płynności finansowej ma nie tylko struktura pasywów, ale także i aktywów. Chodzi tu o relację między majątkiem trwałym i obrotowym oraz udział poszczególnych składników majątku w ramach tych grup. Jako stabilne źródło finansowania majątku trwałego i obrotowego traktuje się kapitał własny i obcy, odstępowany przedsiębiorstwom na długi okres. Mając na uwadze realizację celu nakreślonego w strategii finansowania, rodzi się pytanie jaki powinien być udział kapitału własnego i obcego w finansowaniu majątku trwałego i obrotowego. Gdyby kształtować strukturę źródeł finansowania jedynie pod kątem płynności finansowej, to pozornie największą pewność jej utrzymania daje finansowanie całości majątku kapitałem własnym. W praktyce na poziom płynności finansowej przedsiębiorstwa wpływa także struktura aktywów. Stąd nie zawsze pełne pokrycie majątku kapitałem własnym gwarantuje wymagany przez wierzycieli poziom płynności finansowej. Natomiast z punktu widzenia celu, finansowanie majątku wyłącznie kapitałem własnym oznacza, że przedsiębiorstwo nie wykorzystuje pozytywnego efektu dźwigni finansowej. Warto zaznaczyć, że kapitału obcego najczęściej nie angażują małe przedsiębiorstwa, rozpoczynające działalność, nie znane bankom i wierzycielom. Oznacza to, że nie wszystkie formy prawne przedsiębiorstw mają jednakowy dostęp do kapitału obcego. Znacznie większe możliwości w tej kwestii mają przedsiębiorstwa średnie i duże, o ustabilizowanej sytuacji finansowej i znane jako solidni dłużnicy. W związku z tym istotna jest odpowiedź na pytanie, jaki ma być udział kapitału własnego i obcego w finansowaniu ich majątku oraz jakie jego składniki powinny mieć pokrycie w kapitale własnym bądź obcym. Gdyby spróbować dać krótką odpowiedź na pierwszą część pytania, to można by powiedzieć, że relację między kapitałem własnym i obcym powinno wyznaczać porównanie rynkowej stopy procentowej i stopy zyskowności kapitału ogółem. Odpowiedź na drugą część pytania dotyczy określenia źródeł finansowania majątku trwałego i obrotowego. Otóż finansowanie środków trwałych oraz wartości niematerialnych i prawnych oznacza zamrożenie kapitału na długi okres. Jego odzyskiwanie następuje stopniowo w wyniku umorzenia i amortyzacji. Kapitał angażowany w finansowe składniki majątku trwałego (na przykład akcje i obligacje) może być najszybciej odzyskany przez sprzedaż papierów wartościowych na rynku finansowym. Gdyby przyjąć założenie, że majątek trwały w całości lub w znacznej części został sfinansowany kapitałem obcym, to nawet niewielkie wahania wpływów z tytułu sprzedaży spowodują natychmiast zachwianie równowagi i płynności finansowej, co z kolei spowoduje trudności w pozyskaniu kapitału obcego. Stąd z punktu widzenia równowagi finansowej przedsiębiorstwa, która z kolei wpływa na poziom wskaźnika zyskowności kapitału własnego, należy uznać za celowe pokrycie majątku trwałego stabilnymi źródłami finansowania. Do nich zaliczono kapitał własny i długookresowy kapitał obcy.
Utrzymanie płynności finansowej, zmniejszenie ryzyka, szczególnie w warunkach konkurencji i wysokiej stopy inflacji, wymaga finansowania części majątku obrotowego kapitałem własnym. Chodzi tu o środki obrotowe stale zaangażowane w ruchu okrężnym, niezbędne do zapewnienia ciągłości produkcji i sprzedaży. Majątek obrotowy wykorzystywany ponad stałe minimalne zapotrzebowanie powinien być finansowany kapitałem obcym krótkookresowym. Oznacza to, że w praktyce majątek obrotowy stale zaangażowany w ruchu okrężnym może być finansowany kapitałem własnym i częściowo obcym o długim terminie wymagalności. Podobnie, jak w przypadku majątku trwałego konieczna jest stabilność finansowania[3].
Zatem struktura kapitału może wpływać na wzrost efektywności gospodarowania, którą odzwierciedlają różne wskaźniki rentowności i zyskowności. Wzrost tych wskaźników może być rezultatem umiejętnego kształtowania struktury kapitału. Jest to możliwe, ponieważ kapitał obcy jest jednak z reguły tańszym źródłem finansowania. Stąd jego udział w finansowaniu działalności przedsiębiorstwa przyczynia się do wzrostu zysku netto. Przy danej wielkości kapitału własnego, angażowanie kapitału obcego pozwala zwiększyć zyskowność kapitału własnego. zmiany w zyskowności kapitału własnego w stosunku do zyskowności kapitału ogółem, w wyniku angażowania kapitału obcego, nazywane są działaniem dźwigni finansowej. Może występować pozytywny lub negatywny efekt dźwigni finansowej. Jeżeli dzięki wykorzystaniu kapitału obcego nastąpi wzrost zyskowności kapitału własnego ponad zyskowność kapitału ogółem, to mamy do czynienia z pozytywnym efektem dźwigni finansowej. Jej wspomagające działanie występuję do czasu zrównania krańcowej rynkowej stopy procentowej od kapitału obcego ze stopą zysku brutto osiąganą w przedsiębiorstwie. Zatem przedsiębiorstwo powinno zabiegać o taki udział kapitału obcego w strukturze pasywów, by w możliwie największym zakresie spożytkować pozytywne działanie dźwigni finansowej.
Jednak relacja między kapitałem własnym a obcym kształtuje się pod wpływem różnych czynników. Nie zawsze jest możliwe bądź sensowne korzystanie z działania dźwigni finansowej. Relacja ta zależy między innymi od bazy kapitałowej, możliwości jej zwiększania, dostępności do form obcego finansowania, kosztów kapitału obcego, kryteriów stosowanych przez banki i innych wierzycieli przy pożyczaniu kapitału, zapotrzebowania przedsiębiorstwa na kapitał spowodowany koniecznością rozwoju, wymagań w zakresie postępu technicznego i konkurencji.
Dlatego też ustalenie, a następnie budowa optymalnej struktury pasywów jest czynnością trudną, choć ważną dla działalności firmy.
[1] Janina Ickiewicz „Pozyskiwanie i struktura kapitau a długookresowe cele przedsiębiorstwa”, Oficyna Wydawnicza Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa 1996, s.87
[2] Janina Ickiewicz „Pozyskiwanie i struktura kapitau a długookresowe cele przedsiębiorstwa”, Oficyna Wydawnicza Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa 1996, s.82 - 85
[3] Janina Ickiewicz „Pozyskiwanie i struktura kapitału a długookresowe cele przedsiębiorstwa”, Oficyna Wydawnicza Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa 1996, s.85 - 87